Der Sanskritbegriff Muktika bezieht sich auf den gleichnamigen Kanon von insgesamt 108 Upanishaden. Das genaue Entstehungsdatum der einzelnen Upanishaden ist unbekannt, die ältesten dürften aber noch vor dem 6. Jahrhundert v. Chr. verfasst worden sein, wohingegen die jüngsten erst im Mittelalter zusammengestellt wurden.[1] Die älteren Upanishaden wurden von Generation zu Generation mündlich weitergegeben. Die Niederschrift des Kanons muss noch vor der persischen Abschrift des Philosophen Dara Shikoh im Jahre 1656 erfolgt sein.

Etymologie

Bearbeiten

Das Sanskritwort muktikā bedeutet Perle. Im spirituellen Kontext kann es mit Mukti bzw. moksha - मोक्ष (mokṣa), die Befreiung, Erlösung, Erleuchtung bedeuten, in Verbindung gebracht werden. Eine freie Übersetzung für die Muktika-Upanishad wäre demzufolge Perle der Befreiung unter den Upanishaden.

Der Kanon

Bearbeiten

Der aus 108 Upanishaden bestehende Muktika-Kanon findet sich in der Muktika-Upanishad. Die Zahl 108 ist eine mystische Zahl im Hinduismus (108=11•22•33).

In den Versen 30-39 der Muktika-Upanishad werden folgende Upanishaden aufgelistet:

Anmerkung: Die verwendeten Abkürzungen sind: AV= Atharvaveda, RV=Rigveda, SV=Samaveda, SYV = Schwarzer Yajurveda, WYV = Weißer Yajurveda,

Upanishad IAST-Transliteration Sanskritbezeichnung Kategorie Assoziierter Veda
1. Isha-Upanishad
(Ishopanishad, auch Ishavasya-Upanishad)
īśā-upaniṣad
īśopaniṣad, īśāvāsya-upaniṣad
ईशा उपनिषद्
ईशावास्य उपनिषद्
Mukhya WYV
2. Kena-Upanishad kena-upaniṣad केन उपनिषद् Mukhya SV
3. Katha-Upanishad kaṭha-upaniṣad कठ उपनिषद् Mukhya SYV
4. Prashna-Upanishad praśna-upaniṣad प्रश्न उपनिषद् Mukhya AV
5. Mundaka-Upanishad muṇḍaka-upaniṣad मुण्डक उपनिषद् Mukhya AV
6. Mandukya-Upanishad māṇḍukya-upaniṣad माण्डुक्य उपनिषद् Mukhya AV
7. Taittiriya-Upanishad taittirīya-upaniṣad तैत्तिरीय उपनिषद् Mukhya SYV
8. Aitareya-Upanishad aitareya-upaniṣad ऐतरेय उपनिषद् Mukhya RV
9. Chandogya-Upanishad chāndogya-upaniṣad छान्दोग्य उपनिषद् Mukhya SV
10. Brihadaranyaka-Upanishad bṛhadāraṇyaka-upaniṣad बृहदारण्यक उपनिषद् Mukhya WYV
11. Brahma-Upanishad brahma-upaniṣad ब्रह्म उपनिषद् Sannyasa SYV
12. Kaivalya-Upanishad kaivalya-upaniṣad कैवल्य उपनिषद् Shaiva SYV
13. Jabala-Upanishad jābāla-upaniṣad जाबाल उपनिषद् Sannyasa WYV
14. Svetasvatara-Upanishad śvetāśvatara-upaniṣad श्वेताश्वतर उपनिषद् Samanya SYV
15. Hamsa-Upanishad haṃsa-upaniṣad हंस उपनिषद् Yoga WYV
16. Aruneya-Upanishad āruṇeya-upaniṣad आरुणेय उपनिषद् Sannyasa SV
17. Garbha-Upanishad garbha-upaniṣad गर्भ उपनिषद् Samanya SYV
18. Narayana-Upanishad nārāyaṇa-upaniṣad नारायण उपनिषद् Vaishnava SYV
19. Paramahamsa-Upanishad paramahaṃsa-upaniṣad परमहंस उपनिषद् Sannyasa WYV
20. Brahma-bindu-Upanishad
(Amritabindu-Upanishad)
brahma-bindu-upaniṣad
amṛtabindu-upaniṣad
ब्रह्म-बिन्दु-उपनिषद् Yoga SYV
21. Amrita-nada-Upanishad
(Nada-Bindu-Upanishad)
amṛta-nāda-upaniṣad
nāda-bindu-upaniṣad
अमृत-नाद उपनिषद् Yoga SYV
22. Atharva-shira-Upanishad
(Siropanishad)
atharva-śira-upaniṣad
śiropaniṣad
अथर्व-शिर उपनिषद् Shaiva AV
23. Atharvashikha-Upanishad atharva-śikha-upaniṣad अथर्व-शिख उपनिषद् Shaiva AV
24. Maitrayani-Upanishad
(Maitrayaniya-Upanishad)
maitrāyaṇi-upaniṣad मैत्रायणि उपनिषद् Sannyasa SV
25. Kaushitaki-Upanishad kauṣītaki-upaniṣad कौषीतकि उपनिषद् Samanya RV
26. Brihajjabala-Upanishad bṛhajjābāla-upaniṣad बृहज्जाबाल उपनिषद् Shaiva AV
27. Nrisimha-tapani-Upanishad
(Nrisimha-tapaniyopanishad)
nṛsiṃha-tāpanī-upaniṣad नृसिंहतापनी उपनिषद् Vaishnava AV
28. Kalagni-Rudra-Upanishad kālāgni-rudra-upaniṣad कालाग्निरुद्र उपनिषद् Shaiva SYV
29. Maitreyi-Upanishad maitreyi-upaniṣad मैत्रेयि उपनिषद् Sannyasa SV
30. Subala-Upanishad subāla-upaniṣad सुबाल उपनिषद् Samanya WYV
31. Kshurika-Upanishad kṣurika-upaniṣad क्षुरिक उपनिषद् Yoga SYV
32. Mantrika-Upanishad māntrika-upaniṣad मान्त्रिक उपनिषद् Samanya WYV
33. Sarva-sara-Upanishad sarva-sāra-upaniṣad सर्व-सार उपनिषद् Samanya SYV
34. Niralamba-Upanishad nirālamba-upaniṣad निरालम्ब उपनिषद् Samanya WYV
35. Shuka-rahasya-Upanishad śuka-rahasya-upaniṣad शुक-रहस्य उपनिषद् Samanya SYV
36. Vajra-suci-Upanishad
(Vajra-sucikopanishad)
vajra-sūci-upaniṣad वज्रसूचि उपनिषद् Samanya SV
37. Tejo-bindu-Upanishad tejo-bindu-upaniṣad तेजो-बिन्दु उपनिषद् Sannyasa SYV
38. Nada-bindu-Upanishad nāda-bindu-upaniṣad नाद-बिन्दु उपनिषद् Yoga RV
39. Dhyana-bindu-Upanishad dhyāna-bindu-upaniṣad ध्यानबिन्दु उपनिषद् Yoga SYV
40. Brahmavidya-Upanishad brahmavidya-upaniṣad ब्रह्मविद्या उपनिषद् Yoga SYV
41. Yogatattva-Upanishad yogatattva-upaniṣad योगतत्त्व उपनिषद् Yoga SYV
42. Atma-bodha-Upanishad ātma-bodha-upaniṣad आत्मबोध उपनिषद् Samanya RV
43. Parivrat-Upanishad
(Narada-parivrajaka-Upanishad)
parivrāt-upaniṣad
nārada-parivrājaka-upaniṣad
परिव्रात् उपनिषद् (नारदपरिव्राजक) Sannyasa AV
44. Trishikhi-Upanishad triṣiki-upaniṣad त्रिषिखि उपनिषद् Yoga WYV
45. Sita-Upanishad sītā-upaniṣad सीता उपनिषद् Shakta AV
46. Yoga-cudamani-Upanishad yoga-cūḍāmaṇi-upaniṣad योगचूडामणि उपनिषद् Yoga SV
47. Nirvana-Upanishad nirvāṇa-upaniṣad निर्वाण उपनिषद् Sannyasa RV
48. Mandala-brahmana-Upanishad maṇḍala-brāhmaṇa-upaniṣad मण्डलब्राह्मण उपनिषद् Yoga WYV
49. Dakshina-murti-Upanishad dakṣiṇā-mūrti-upaniṣad दक्षिणामूर्ति उपनिषद् Shaiva SYV
50. Sarabha-Upanishad sarabha-upaniṣad शरभ उपनिषद् Shaiva AV
51. Skanda-Upanishad
(Tripadvibhuti)
skanda-upaniṣad
tripāḍvibhūṭi
स्कन्द उपनिषद् (त्रिपाड्विभूटि) Samanya SYV
52. Mahanarayana-Upanishad mahānārāyaṇa-upaniṣad महानारायण उपनिषद् Vaishnava AV
53. Advayataraka-Upanishad advayatāraka-upaniṣad अद्वयतारक उपनिषद् Sannyasa WYV
54. Rama-rahasya-Upanishad rāma-rahasya-upaniṣad रामरहस्य उपनिषद् Vaishnava AV
55. Rama-tapani-Upanishad rāma-tāpani-upaniṣad रामतापणि उपनिषद् Vaishnava AV
56. Vasudeva-Upanishad vāsudeva-upaniṣad वासुदेव उपनिषद् Vaishnava SV
57. Mudgala-Upanishad mudgala-upaniṣad मुद्गल उपनिषद् Samanya RV
58. Shandilya-Upanishad śāṇḍilya-upaniṣad शाण्डिल्य उपनिषद् Yoga AV
59. Paingala-Upanishad paiṃgala-upaniṣad पैंगल उपनिषद् Samanya WYV
60. Bhikshuka-Upanishad bhikṣuka-upaniṣad भिक्षुक उपनिषद् Sannyasa WYV
61. Mahat-Upanishad mahat-upaniṣad महत् उपनिषद् Samanya SV
62. Shariraka-Upanishad śārīraka-upaniṣad शारीरक उपनिषद् Samanya SYV
63. Yoga-shikha-Upanishad yoga-śikhā-upaniṣad योगशिखा उपनिषद् Yoga SYV
64. Turiyatita-Upanishad turīyātīta-upaniṣad तुरीयातीत उपनिषद् Sannyasa WYV
65. Sannyasa-Upanishad saṃnyāsa-upaniṣad संन्यास उपनिषद् Sannyasa SV
66. Paramahamsa-parivrajaka-Upanishad paramahaṃsa-parivrājaka-upaniṣad परमहंस-परिव्राजक उपनिषद् Sannyasa AV
67. Akshamalika-Upanishad
(Malika)
akṣamālika-upaniṣad अक्षमालिक उपनिषद् Shaiva RV
68. Avyakta-Upanishad avyakta-upaniṣad अव्यक्त उपनिषद् Vaishnava SV
69. Ekakshara-Upanishad ekākṣara-upaniṣad एकाक्षर उपनिषद् Samanya SYV
70. Annapurna-Upanishad annapūrṇa-upaniṣad अन्नपूर्ण उपनिषद् Shakta AV
71. Surya-Upanishad sūrya-upaniṣad सूर्य उपनिषद् Samanya AV
72. Akshi-Upanishad akṣi-upaniṣad अक्षि उपनिषद् Samanya SYV
73. Adhyatma-Upanishad adhyātma-upaniṣad अध्यात्मा उपनिषद् Samanya WYV
74. Kundika-Upanishad kuṇḍika-upaniṣad कुण्डिक उपनिषद् Sannyasa SV
75. Savitri-Upanishad sāvitri-upaniṣad सावित्रि उपनिषद् Samanya SV
76. Atma-Upanishad ātmā-upaniṣad आत्मा उपनिषद् Samanya AV
77. Pashupata-Upanishad pāśupata-upaniṣad पाशुपत उपनिषद् Yoga AV
78. Parabrahma-Upanishad parabrahma-upaniṣad परब्रह्म उपनिषद् Sannyasa AV
79. Avadhuta-Upanishad avadhūta-upaniṣad अवधूत उपनिषद् Sannyasa SYV
80. Tripuratapanopanishad tripurātapani-upaniṣad त्रिपुरातपनि उपनिषद् Shakta AV
81. Devi-Upanishad devi-upaniṣad देवि उपनिषद् Shakta AV
82. Tripura-Upanishad tripura-upaniṣad त्रिपुर उपनिषद् Shakta RV
83. Katha-rudra-Upanishad kaṭha-rudra-upaniṣad कठरुद्र उपनिषद् Sannyasa SYV
84. Bhavana-Upanishad bhāvana-upaniṣad भावन उपनिषद् Shakta AV
85. Rudra-hridaya-Upanishad rudra-hṛdaya-upaniṣad रुद्र-हृदय उपनिषद् Shaiva SYV
86. Yoga-Kundalini-Upanishad yoga-kuṇḍalini-upaniṣad योग-कुण्डलिनि उपनिषद् Yoga SYV
87. Bhasma-Upanishad bhasma-upaniṣad भस्म उपनिषद् Shaiva AV
88. Rudraksha-Upanishad rudrakṣa-upaniṣad रुद्राक्ष उपनिषद् Shaiva SV
89. Ganapati-Upanishad gaṇapati-upaniṣad गणपति उपनिषद् Shaiva AV
90. Jabaladarshana-Upanishad
(Darshana-Upanishad)
jābāladarśana-upaniṣad
darśana-upaniṣad
जाबालदर्शन उपनिषद् Yoga SV
91. Tara-sara-Upanishad tāra-sāra-upaniṣad तारसार उपनिषद् Vaishnava WYV
92. Maha-vakya-Upanishad mahā-vākya-upaniṣad महावाक्य उपनिषद् Yoga AV
93. Panca-brahma-Upanishad pañca-brahma-upaniṣad पञ्च-ब्रह्म उपनिषद् Shaiva SYV
94. Pranagni-hotra-Upanishad prāṇāgni-hotra-upaniṣad प्राणाग्नि-होत्र उपनिषद् Samanya SYV
95. Gopala-Tapani-Upanishad gopāla-tapaṇi-upaniṣad गोपाल-तपणि उपनिषद् Vaishnava AV
96. Krishna-Upanishad kṛṣṇa-upaniṣad कृष्ण उपनिषद् Vaishnava AV
97. Yajnavalkya-Upanishad Yajñavalkya-upaniṣad याज्ञवल्क्य उपनिषद् Sannyasa WYV
98. Varaha-Upanishad varāha-upaniṣad वराह उपनिषद् Sannyasa SYV
99. Shatyayani-Upanishad śātyāyani-upaniṣad शात्यायनि उपनिषद् Sannyasa WYV
100. Hayagriva-Upanishad hayagrīva-upaniṣad हयग्रीव उपनिषद् Vaishnava AV
101. Dattatreya-Upanishad dattātreya-upaniṣad दत्तात्रेय उपनिषद् Vaishnava AV
102. Garuda-Upanishad gāruḍa-upaniṣad गारुड उपनिषद् Vaishnava AV
103. Kali-Santarana-Upanishad kali-saṇṭāraṇa-upaniṣad कलि-सण्टारण उपनिषद् Vaishnava SYV
104. Jabala-Upanishad jābāla-upaniṣad जाबाल उपनिषद् (सामवेद) Shaiva SV
105. Saubhagya-Upanishad saubhāgya-upaniṣad सौभाग्य उपनिषद् Shakta RV
106. Sarasvati-rahasya-Upanishad sarasvatī-rahasya-upaniṣad सरस्वती-रहस्य उपनिषद् Shakta SYV
107. Bahvrica-Upanishad bahvṛca-upaniṣad बह्वृच उपनिषद् Shakta RV
108. Muktika-Upanishad muktika-upaniṣad मुक्तिक उपनिषद् Samanya WYV

Unterteilungen

Bearbeiten

Die Upanishaden des Muktika-Kanons lassen sich anhand ihrer Zugehörigkeit zu den einzelnen Veda wie folgt unterteilen:

  • 10 Upanishaden sind mit dem Rigveda assoziiert. Ihre eingängliche शान्ति shānti (Friedensformel) beginnt mit den Verszeilen vaṇme-manasi (meine Rede ruht in meinem Geist).
  • 16 Upanishaden sind mit dem Samaveda verknüpft und ihr shānti lautet āpyāyantu (mögen die unsichtbaren Kräfte uns nähren).
  • 19 Upanishaden stehen mit dem Weißen Yajurveda in Verbindung, ihr shānti beginnt mit pūrṇamada (Fülle findet sich im Transzendentalen).
  • 32 Upanishaden gehören zum Schwarzen Yajurveda mit shānti sahanāvavatu (Das Brahman möge uns beide beschützen).
  • 31 Upanishaden stehen in Assoziation mit dem Atharvaveda und beginnen mit der shānti bhadram-karṇebhiḥ (lasst uns die glückbringenden Wahrheiten mit den Ohren vernehmen).

Die ersten 10 Upanishaden bilden die Mukhya-Upanishaden. Diese stellen den Kern der alten Texte und sind vor der klassischen Periode des Hinduismus entstanden, d. h. in der zweiten Hälfte des 1. Jahrtausend v. Chr. Sie spiegeln die Entwicklung des Vedanta aus der vorangegangenen vedischen Religion. Zum Sāmānya Vedānta (gemeiner Vedanta) gehören 21 Upanishaden. Diese werden von allen Vedanta-Schulen als Offenbarungsschriften (Sruti) akzeptiert und werden von keiner Sekte monopolisiert.

Die restlichen 77 Upanishaden sind Grundlagentexte verschiedener Glaubensrichtungen bzw. Sekten des Hinduismus. Hiervon sind 23 Upanishaden asketische Sannyāsa-Texte, 9 Upanishaden sind Shakti-texte, 14 Upanishaden stehen in der Vaishnava-Tradition, 14 Upanishaden in der Shiva-Tradition und 17 Upanishaden sind mit dem Yoga assoziiert.

Kategorie Shukla Yajurveda Krishna Yajurveda Atharvaveda Samaveda Rigveda
Mukhya Isha Katha Prashna Kena Aitareya
Brihadaranyaka Taittiriya Mundaka Chandogya
Mandukya
Samanya Subala Sarva-sara Surya Vajrasuci Kaushitaki
Mantrika Shukarahasya Atma Mahat Atma-bodha
Niralamba Skanda
(Tripadvibhuti)
Savitri Mudgala
Paingala Shariraka
Adhyatma Ekakshara
Muktika Akshi
Pranagni-hotra
Sannyasa Jabala Brahma Parivrat Aruneya Nirvana
Paramahamsa Svetasvatara Paramahamsa-parivrajaka Maitrayani
Advayataraka Garbha Parabrahma Maitreyi
Bhikshuka Tejo-bindu Sannyasa
Turiyatita Avadhuta Kundika
Yajnavalkya Katharudra
Shatyayani Varaha
Shakta Sarasvati-rahasya Sita Tripura
Annapurna Saubhagya
Devi Bahvrica
Tripuratapani
Bhavana
Vaishnava Tara-sara Narayana Nrisimhatapani Vasudeva
Kali-Santarana Mahanarayana Avyakta
Rama-rahasya
Rama-tapani
Gopala-tapani
Krishna
Hayagriva
Dattatreya
Garuda
Shaiva Kaivalya Atharva-shira
(Shira)
Rudraksha Akshamalika
(Malika)
Kalagnirudra Atharvashikha Jabala
Dakshina-murti Brihajjabala
Rudra-hridaya Sharabha
Panca-brahma Bhasma
Ganapati
Yoga Hamsa Brahma-bindu
(Amritabindu)
Shandilya Yoga-cudamani Nada-bindu
Trishikhi Amritanada Pashupata Jabaladarshana
Mandala-brahmana Kshurika Mahavakya
Dhyana-bindu
Brahmavidya
Yogatattva
Yoga-shikha
Yoga-kundalini

Einzelnachweise

Bearbeiten
  1. Patrick Olivelle: Upaniṣhads. Oxford University Press, 1998, ISBN 978-0-19-954025-9.